۵۳ هزار کشاورز حوضه ارومیه به دریاچه تشنه آب اهدا کردند

به گزارش ایرنا، در واقع حضور مستقیم و مشتاق کشاورزان در اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار نور امیدی برای نجات دریاچه ارومیه است که در شهرستان های میاندوآب و نقده در استان آذربایجان غربی در حال توسعه است، صرفه‌جویی 50 درصدی از منابع آبی یکی از نتایج این همکاری است.

بر اساس یک آمار 142 هزار کشاورز در استان آذربایجان غربی، 244 هزار و 895 نفر در آذربایجان شرقی و 110 هزار کشاورز در استان کردستان و در مجموع 496 هزار و 895 کشاورز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به کشاورزی مشغول هستند که از این تعداد 53 هزار کشاورز در طرح توسعه کشاورزی پایدار همکاری می‌کنند.

حوضه آبریز دریاچه ارومیه از لحاظ کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و یکی از دلایل اصلی بحرانی شدن این دریاچه، کشاورزی سنتی و برداشت بی‌رویه آب از منابع آبی سطحی و زیر زمینی آن است از این رو تغییر کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی پایدار یکی از تصمیم‌های اساسی دولت در راستای احیای این دریاچه است.

توسعه زمین‌های کشاورزی در چند سال اخیر رو به افزایش است به طوری که سطح زیر کشت کشاورزی در آذربایجان غربی در اواخر دهه 80 به‌رغم کاهش منابع آبی و خشکسالی‌ها و کاهش آب‌های سطحی و سفره‌های زیرزمینی به بیش‌ترین حد خود رسیده و300 هزار هکتار سطح زیر کشت آبی جای خود را به 490 هزار هکتار کشت آبی داده است.

بخش کشاورزی عمده‌ترین مصرف‌کننده منابع آب است، طبق برآوردها نزدیک به 90 درصد منابع آبی در این بخش مصرف می‌شود، همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی در سطح حوضه آبریز از حدود 30 درصد بیش‌تر نیست.

بر این اساس طرح توسعه کشاورزی پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تعریف شد و اجرای آن از سال 1391 با همکاری کشور ژاپن آغاز شد.

این طرح با نام استقرار برنامه کشاورزی پایدار با راهبرد IPCM در حوضه دریاچه ارومیه تعریف شد، مدل IPCM یک بسته مدیریت تلفیقی، تحقیقی، اجرایی، ترویجی سیستمی است که قابلیت سازگاری فناوری‌ها با تغییرات محیطی توانمندسازی ذی‌نفعان، ارتقای ظرفیت نوآوری و خلاقیت و توان آنان از مهم‌ترین اهداف این راهبرد است.

این طرح با هدف تغییر روش‌های تولید در کشاورزی فعلی با اتکا بر امکانات محلی موجود بر آموزش، ارتقای مهارت و کارگروهی مبتنی بر چرخه اطلاعات و توسعه مشارکتی فناوری سبز اجرا می‌شود.

نقش کشاورزان در اجرای این طرح بسیار پررنگ است زیرا طرحی است که از مزارع و باغ‌ها آغاز می‌شود بنابر این توجیه این قشر بسیار مهم است و طرح حفاظت از تالاب‌های ایران که وظیفه اجرایی بخشی از این طرح را برعهده دارد، بسیار موفق عمل کرده است.

این طرح اکنون در روستاهای دو شهرستان میاندوآب و نقده در استان آذربایجان غربی در حال اجرا است که در برخی سایت‌ها کشاورزان با مشارکت در سرمایه این طرح به کمک احیای دریاچه ارومیه آمده‌اند.

سازمان حفاظت محیط زیست در یک تور خبری تعدادی از خبرنگاران را به منطقه اعزام کرد تا از نزدیک با روند اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار آشنا شوند که تعدادی از مسوولان محلی، کشاورزان و کسانی که این طرح در مزارع آنها در حال اجرا است نیز حضور داشتند.

محرم دیانتی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان میاندوآب دراین بازدید گفت: زرینه‌رود و سیمینه‌رود دو رودخانه اصلی آبریز دریاچه ارومیه است که در گذشته 60 تا 70 درصد آب این دریاچه را تامین می‌کرد اما اکنون چیزی جز زه‌آب‌ها و مقداری روان- آب‌های سطحی که وارد آن می‌شود دیگر اثری از حیات این رگ‌های اصلی دریاچه نیست.

به گفته وی در دهه 60 بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی یکی از مشکلات اساسی برای کشت در منطقه بود اما اکنون با بحران آب در منطقه مواجه هستیم.

وی گفت: شهرستان میاندوآب با وسعت 214 هزار هکتار دارای 52 هزار هکتار اراضی آبی و30 هزار هکتار دیم است که در آن‌ها سالانه 800 هزار تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود.

دیانتی افزود: 48 درصد آب زرینه‌رود و سیمینه‌رود از این شهرستان می‌گذرد بنابر این به عنوان پایلوت اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار انتخاب شده است.

همچنین فرجی مجری طرح توسعه پایدار کشاورزی شهرستان میاندوآب گفت: این طرح از سال 1393 با همکاری کشاورزان در میاندوآب آغاز شده است که این طرح در ابتدا با انتخاب زمین و انجام سه آزمایش برروی خاک کلید خورد.

وی با اشاره به نتیجه اجرای این طرح در یکی از مزارع چغندر قند توضیح داد: در یکی از مزارع چغندر قند که اکنون به صورت پایلوت کار می‌کند پیش از اجرای این طرح در مرحله اول به 20 ساعت آبیاری، مرحله دوم و سوم 15 تا 16 ساعت زمان برای آبیاری نیاز داشت اما بعد از اجرای این طرح مرحله اول به 6ساعت و دوم و سوم به 3 ساعت کاهش یافته است.

فرجی افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد که از نظر میزان مصرف آب نیز حدود 50 درصد صرفه‌جویی شده است زیرا قبلا با روش غرقابی آبیاری می‌شد اما اکنون کاملا علمی و اصولی آبیاری می‌شود، دراین روش بذر بر روی پشته‌ها کاشته می‌شود بنابر این کودشویی نیز ندارد که با این روش نه تنها عملکرد محصول افزایش می‌یابد بلکه تا 4 درصد نیز افزایش عیار قند در چغندر را بالا می‌برد.

وی گفت: همچنین چون در این روش کودشویی بسیار پایین است بنابر این تا حدود 40 درصد مصرف کود و سموم شیمیایی نیز کاهش یافته است، همچنین آب به صورت نشتی وارد زمین می‌شود از این رو میزان تبخیر سطح نیز کاهش می‌یابد و زمین همواره مرطوب است.

فرجی افزود: سالانه 25 تا 30 هزار هکتار چغندر قند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کشت می‌شود که حدود 54 تن در هکتار برداشت محصول دارد بنابر این اگر با این روش حدود 30 درصد در آب صرفه‌جویی شود این میزان وارد دریاچه ارومیه می‌شود.

وقتی وارد اراضی کشاورزی که به صورت پایلوت در حال اجرای این طرح هستند می‌شوید پرچم‌های قرمز، زرد و سبز را مشاهده می‌کنید که در سردر مزارع خودنمایی می کنند، پرچم قرمز یعنی اینکه هنوز کاری در مزرعه انجام نشده، زرد کارها در حال انجام است و سبز نشان‌دهنده اجرای کامل این طرح در مزرعه است، البته شاخص اصلی نصب این پرچم‌ها میزان مصرف آب است.

فرجی گفت: تنها منبع درآمد اهالی این منطقه کشاورزی است بنابر این تغییر روش در کشاورزی و یا نوع محصول ریسک است و هر کشاورزی آن را نمی‌پذیرد از این رو نیاز به فرهنگ‌سازی دارد.

وی افزود: اجرای آبیاری به روش بارانی و تحت فشار موجب صرفه‌جویی حدود 60 درصد در منابع آبی زیرزمینی می‌شود.

در حال عبور از میان مزارع رودخانه‌ای را مشاهده کردیم که به گفته همراهان "گدار" نام دارد، این رودخانه یکی از رودهایی است که دریاچه ارومیه از آن تغذیه می‌کند اما چند سالی بود که خشک شده بود.

فرجی گفت: بعد از چند سال آب در بستر گدار جاری شد که این کار با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست انجام شد زیرا سازمان آب موظف شده است حقابه این رودخانه را بدهد تا وارد دریاچه شود.

بعد از گذر از کنار رودخانه گدار به مزرعه‌ای وارد شدیم که سیب زمینی و کدو در آن کاشته شده بود این مزرعه کاملا به روش پیشرفته و به روش تحت فشار و بارانی آبیاری می‌شد.

کشاورزان زیادی در آن مزرعه جمع شده بودند تا درد دل های خودشان را با اصحاب رسانه در میان بگذارند.

یکی از آنها که دارای مدرک لیسانس بود گفت: پدرش چند هکتار زمین در اختیارش گذاشته تا امرار معاش کند از این رو با همکاری 11 کشاورز دیگر در زمینی به وسعت 24 هکتار طرح کشاورزی پایدار را پیاده کرده‌اند.

یکی دیگر از کشاورزان گفت: برای اجرای این طرح دولت 164 میلیون تومان کمک کرد و کشاورزان نیز 40میلیون تومان هزینه کردند که بر این اساس از یک چاه آب به صورت مشترک و به روش آبیاری تحت فشار استفاده می‌کنند که با این کار سالانه200 هزار متر مکعب در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود.

علاوه بر مزارع وسیع چغندر قند، ذرت، گندم و کدو باغ‌های گسترده و درختان به ردیف شده سیب نیز چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند، برخی از این باغ‌ها نیز به روش قطره‌ای آبیاری می‌شوند که مانند مزارع درصد زیادی در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود.

تالاب‌های اقماری

در اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار علاوه بر اجرای صحیح آبیاری در مزارع به احیای تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه نیز تاکید شده است.

یادگارلو، درگه سنگی، سلدوز، کانی برازان، قپی باباعلی و شور گل (حسنلو) تالاب‌های اقماری حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستند.

به طور کلی تالاب‌های اقماری واقع در جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه از منابع آب شیرین رودخانه‌هایی مانند گدارچای، مهاباد چای، سیمینه رود و زرینه‌رود تغذیه می‌شوند، با این حال تعداد کمی از آنها به طور عمده از جریان‌های سطحی ناشی از بارندگی یا تراوش آب‌های زیرزمینی آب دریافت می‌کنند.

در دهه اخیر به علت اجرای پروژه‌های متعدد توسعه آبیاری برخی از این تالاب‌ها مانند سلدوز، کانی برازان، قپی بابا علی و درگه سنگی در حال حاضر نه از جریان رودخانه‌ها بلکه از طریق جریان زهکش‌های شبکه‌های آبیاری و و زهکشی آب می‌گیرند.

از آنجا که آب دریاچه ارومیه شور است بنابر این وجود تالاب‌های اقماری آب شیرین نقش به‌سزایی در برقراری تعادل میزان شوری آب دریاچه دارند.

تالاب درگه سنگی یکی از تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه است که دارای 450 هکتار وسعت و ثبت شده در رامسر سایت است، این تالاب خشک شده بود اما اکنون با همکاری اهالی منطقه و ایجاد یک سمن، حیات دوباره به این تالاب بازگشته است.

اکنون این تالاب از رودخانه گدار، زه‌آبهای کشاورزی و روان‌آبهای سطحی تغذیه می‌شود و رودهای منتهی به آن نیز لایروبی شده است.

درگه در زبان کردی به معنای خشکی و جزیره است بنابر این درگه سنکی به معنای جزیره سنگی است زیرا دورتا دور تالاب را سنگ‌های بزرگی به صورت طبیعی فرا گرفته است و اکنون یکی از تالاب‌های سالم در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است.

45 گونه پرنده آبزی و کنار آبزی مانند فلامینگو، اردک سر سفید و سرحنایی را در خود جای داده است.

محسن سلیمانی روبهانی مدیر ملی پروژه حفاظت از تالاب‌های ایران نیز در این زمینه با تاکید بر اهمیت حفظ دریاچه ارومیه به خبرنگاران گفت: برای این منظور درصدد اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار در حوزه آبریز دریاچه ارومیه هستیم که در اجرای این طرح جوامع محلی، دولت، بخش خصوصی ـ نهادهای مردمی و برخی سازمان های بین المللی در کنار هم قرار گرفته‌اند.

وی افزود: در گام اول این طرح تلاش شد 41 روستا در سطح 30 هزار هکتار و 13 هزار کشاورز درگیر شوند که موفقیت‌آمیز بود که در مرحله دوم این تعداد به 74 روستا رسیده است.

به گفته وی 30 هزار هکتار در مقابل 500 هزار هکتار اراضی کشاورزی در منطقه زیاد نیست اما برای شروع قابل قبول است.

سلیمانی ادامه داد: در فاز اول این پروژه مبلغ یک میلیون دلار با همکاری منابع مشترک ایران و ژاپن اختصاص یافت، این اعتبار در اختیار بخش دولتی قرار نگرفت بلکه بر روی زیرساخت‌ها در بخش کشاورزی هزینه شد.

وی گفت: بخشی از این اعتبار صرف آموزش معلمان، زنان و کشاورزان شد و بخشی نیز برای سطوح آبگیر باران دریاچه ارومیه با هدف تامین منایع آبی پایدار برای جزایر دریاچه هزینه شد.

سلیمانی افزود: فاز اول این طرح با موفقیت انجام شد و فاز دوم آن چند ماه گذشته به امضای معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست و سفیر ژاپن رسید که بر اساس آن 34 روستای جدید نیز به عنوان پایلوت و سایت اجرایی به طرح اضافه شد.

وی ادامه داد: اکنون 34 روستای جدید مشخص شده‌اند که از این تعداد 22 روستا اصلی و 12 روستا اقماری انتخاب شده‌اند اما هنوز وارد مرحله اجرا نشده است اما با توجه به پیشرفت کار تا حدود سه هفته آینده این روستاها نیز وارد فاز اجرا می‌شوند.

همچنین علیرضا سید قریشی کارشناس مسوول زیستگاه‌های آبی اداره کل آذربایجان غربی درباره خطرات خشک شدن دریاچه ارومیه گفت: در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه احتمال بروز یک سری بیماری‌های ریوی و نوظهور در این حوضه آبی وجود دارد.

وی افزود: پارک ملی دریاچه ارومیه با وسعتی حدود پنج هزار و 700 کیلومترمربع ثبت بین‌المللی شده و وسعت حوضه آبریز این دریاچه نیز 57 هزار کیلومترمربع است و در 30 تا 40 سال گذشته به دلیل سوء مدیریت در منابع آبی و کاهش بارندگی و افزایش دما شاهد تغییر در اکوسیستم دریاچه ارومیه شدیم.

وی ادامه داد: از اواخر دهه 70 وارد یک دوره کاهش بارندگی و خشکسالی شدیم که برخی از کارشناسان معتقدند زمان شروع بحران دریاچه از این دهه است اما واقعیت این است که کاهش بارندگی سبب کم شدن روان آب‌ها به سطح دریاچه ارومیه شد.

قریشی گفت: از سال 81 و82 که تا حدودی میزان بارندگی به حد طبیعی رسید، متاسفانه ورودی روان آب‌ها دیگر به وضعیت قبل بازنگشت که این نشان‌دهنده مدیریت نادرست منابع آبی در این حوضه آبی است دریاچه را به شرایط بحرانی کنونی کشاند.

وی گفت: در 18 سال گذشته میزان متوسط ورودی آب به دریاچه ارومیه 2.4 میلیارد مترمکعب بوده است در حالی که در 42 سال اول این میزان 4.9 میلیارد مترمکعب بود؛ به عبارتی در چند سال گذشته حدود 300میلیون مترمکعب آب ورودی به دریاچه ارومیه کاهش یافته است.

وی اظهار کرد: هرچقدر منابع آبی کاهش یافت، سطح زیر کشت افزایش یافت که این مساله موجب شد آب ورودی به دریاچه ارومیه در حد بسیار زیاد و محسوس کاهش یابد که همزمان با آن نیز افزایش دما و تبخیر را نیز شاهد هستیم.

قریشی ادامه داد: از سال76-77 تاکنون تراز آب دریاچه ارومیه حدود 8 متر کاهش یافته است و اکنون قطعا برای احیای مجدد آن باید تمام این عوامل مدنظر قرار گیرند.

وی تاکید کرد: سازمان محیط زیست مخالف توسعه نیست اما در حاشیه اکوسیستم‌هایی مانند دریاچه ارومیه اولویت باید مدیریت توسعه پایدار باشد.

قریشی گفت: در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه قطعا مشکلاتی مانند بروز گرد و غبار نمک از سطح دریاچه، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و احتمال بروز بیماری‌های نوظهور مواجه خواهیم شد.

وی افزود: به علت خشک شدن سطح دریاچه، جزایر موجود در آن به هم متصل شده‌اند بنابراین احتمال دارد حیات وحش موجود در این جزایر خارج و شرایطی بحرانی را در منطقه ایجاد کنند.

وی ادامه داد: در حال حاضر سطح تراز اکولوژیک دریاچه (حداقل تراز آب دریاچه زار و 274 متر از سطح آب‌های آزاد است که در حال حاضر 3.46 متر کمتر از این تراز اکولوژیک قرار دارد.

وی با اشاره به این که با یک سری اقدامات انجام شده و میزان بارندگی سطح تراز آب دریاچه ثابت مانده است، گفت: در چند سال گذشته به طور معمول در فاصله دو سال بین 20 تا 30 سانتی‌متر سطح آب دریاچه کاهش می‌یافت اما امسال این وضعیت تثبیت شده است به طوری که سطح تراز آب دریاچه در سال گذشته 1270.68 متر بود که این تراز امسال به 1270.61 رسیده است.

قریشی ادامه داد: پتانسیل آب تجدیدپذیر در حوضه دریاچه ارومیه 7 میلیارد مترمکعب است که معمولا برای 20 تا 40 درصد این پتانسیل در سطح جهانی برنامه‌ریزی می‌شود در واقع به نوعی ذخیره‌سازی می‌شوند. شاخص سازمان ملل برای آب‌های تجدیدپذیر به این گونه است که اگر از20 درصد استفاده شود ایمن، 20 تا 40 درصد قابل قبول و بیش از 40 درصد پرخطر است در حالی که در حوضه دریاچه ارومیه از بیش از 70 درصد این پتانسیل استفاده می‌شود.

همچنین امین آقایی مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی به بروز گرد و غبار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرد و گفت: بررسی‌ها نشان می دهد تنها راه جلوگیری از بروز گرد و غبار در حوضه دریاچه ارومیه داشتن کشاورزی پایدار و استقرار الگوی آن است.

وی افزود: اکنون منابع آبی در این حوضه کاهش یافته است و برای حفظ منابع و داشتن غذای سالم درصدد استقرار الگوی کشاورزی پایدار در منطقه هستیم، یک میلیون هکتار زمین قابل کشت در آذربایجان غربی وجود دارد که از این میزان 830 هزار هکتار به زیر کشت رفته است که 400 هزار هکتار آن آبی و بقیه به صورت دیم کشت می‌شوند.

وی ادامه داد: همچنین بیش از 100 هزار هکتار باغ در استان وجود دارد که محصولاتی مانند سیب، عسل، گاومیش و چغندر قند رتبه اول، یونجه و گوسفند رتبه دوم، شیلات، گاو بومی و نخود رتبه سوم، انگور، شیر و گوشت قرمز رتبه پنجم را دارا است.

آقایی ادامه داد: 30 درصد اشتغال در استان در بحث کشاورزی و بیش از 19 درصد درآمد نیز از این راه به دست می‌آید.

به گفته وی 7.5 میلیارد مترمکعب آب‌های سطحی و مرزی و 2.5 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در استان موجود است.

وی گفت: کل آب مورد نیاز در بخش کشاورزی 2.3 میلیارد مترمکعب است بنابراین این بخش به تنهایی مسبب به وجود آمدن وضعیت کنونی دریاچه ارومیه نیست.

وی گفت: در اجرای طرح توسعه پایدار به دنبال رسیدن به فناوری‌های سبز در بخش کشاورزی هستیم.

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و در منطقه آذربایجان واقع شده است. این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تقسیم شده است. دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه آب شور دنیا است.

آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتا از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه‌رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.

چند سالی است به علت خشکسالی و مدیریت نادرست منابع آب این حوضه آبی به خشکی مواجه شده و اکنون بیش از 95 درصد آب خود را از دست داده است.